Dag 1   Amsterdam - Chisinau

Laat in de avond arriveren we in Chisinau en rijden direct naar het hotel.

Chisinau is de hoofdstad van Moldavië, een van de kleinere ex-sovjetrepublieken dat vanaf 1945 deel uitmaakte van de Sovjet-Unie als de Moldavische Socialistische Sovjetrepubliek. In 1991 werd Moldavië onafhankelijk. Historisch gezien is het huidige Moldavië het oostelijk deel van het Vorstendom Moldavië, dat in 1359 was gesticht als buffer tegen de Mongoolse Gouden Horde. In 1862 vormde Moldavië samen met zuidelijk buurland Walachije het koninkrijk Roemenië. Het westelijke deel van Vorstendom Moldavië is nu een provincie in Roemenië. De officiële taal in Moldavië is Roemeens en de godsdienst Oosters-orthodox. Russisch is nog altijd gangbaar. De Russen noemen de stad Kisjinjov.

Dag 2   Chisinau, excursie wijnproeverij

Na een verkwikkende nachtrust hebben we gelegenheid om zelfstandig door de stad te wandelen, ons hotel is zeer centraal en ligt op een steenworp afstand van de orthodoxe kathedraal. In de middag vertrekken we naar Krikova, met zijn onderaardse wijnkelders de nationale trots van Moldavië. We krijgen een rondleiding en een proeverij, en stappen zo in de voetsporen van Joeri Gagarin, die hier in 1966 dronken is geworden. 

Terug in de stad kunnen we een hapje eten in een van de vele restaurants, waaronder een goede Georgiër.

Dag 3   Chisinau - Tiraspol, Transnistrië

De ochtend besteden we aan een tochtje langs Sovjetarchitectuur waarvan Chisinau over een aantal fraaie voorbeelden beschikt. Zoals de gigantische flat ‘Poort van de stad’, de ronde woonflat ‘Romasjka’ (Camille), het presidentiële paleis, het circus en het Paleis van de Republiek. 

Ergens in de middag vertrekken we per minibus naar Tiraspol, de hoofdstad van het in 1990 van Moldavië afgescheiden stukje land dat zichzelf Pridnestrovische Moldavische Republiek noemt. Het ligt in de regio Pridnestrovje, ofwel Transdnestrië of Transnistrië. Dankzij de aanwezigheid van Russische militairen kan het ‘onafhankelijk’ blijven – slechts weinige landen erkennen het land. Het is een rit van circa anderhalf uur, als we tenminste niet te lang oponthoud hebben aan de grens.

Ons hotel heet Russia, heel toepasselijk, en ligt op circa een kilometer van de Dnjestr. In de avond genieten we vrije tijd en wanen ons terug in de Sovjet-Unie.

Dag 4   Tiraspol

Lenin staat er nog op zijn sokkel, er hangen plakkaten en leuzes. Tiraspol oogt enigszins armoedig. Althans, zo was het toen ik er was in 2003. Alleen het kleine voetbalstadion was supermodern. Op straat hoor je Russisch en je betaalt er met de Transnistrische Roebel. Je komt de term Sheriff vaak tegen: een keten van bedrijven in handen van de familie Smirnov, officieus de mensen die de lakens uitdelen in dit dubieuze landje.

Om goed is de sovjet-sferen te blijven maken we vandaag een excursie met als thema... Sovjet-Unie.

Dag 5   Tiraspol - Odessa

Vandaag nemen we afscheid van Moldavië en rijden per minibus naar Odessa. Waarschijnlijk nemen we de zuidroute richting de monding van de Dnjestr, een uur of vier rijden. 

Odessa (de Oekraïners schrijven het als Odesa) is een ‘Russische’ stad in Oekraïne. Maar tegelijkertijd is het een kosmopolitische havenstad aan de Zwarte Zee die al sinds haar stichting door Catharina de Grote in 1794 vele nationaliteiten in zich opnam. Odessa voelt mediterraan, het is een heerlijke stad vol cultuur waarin het prima flaneren is. Een stad ook van schrijvers: zo zijn de namen van Isaak Babel, Konstantin Paustovski, Ivan Boenin en het duo Ilf en Petrov nauw met de stad verbonden. En een beetje ondeugende stad – omdat Odessa een vrijhaven (portofranco) was, trok het vrije vogels aan, de stad heeft ook een typische, in heel Rusland en daarbuiten gewaardeerde, humor. Een stad ook met een befaamde joodse volkswijk, de Moldavanka, waar aan het begin van de vorige eeuw bloederige pogroms zijn geweest.

Dag 6   Odessa

We verblijven in Hotel Potemkin, genoemd naar Grigori Potemkin, eigenlijk Potjomkin. Het misverstand rond de uitspraak komt omdat de Russen meestal het trema op ‘e’ weglaten, waardoor je niet weet of je het als ‘je’ of ‘jo’ moet uitspreken. 

Prins Potjomkin was de prominentste aller minnaars van Catherina II, de Grote. Over zijn plaats in de geschiedenis wordt nogal eens lacherig gedaan, maar hij is van eminent belang geweest voor Rusland. Hij was het die leidinggaf aan de militaire campagne zuidwaarts, waarbij de Russen de autonomie van de Zaporozje-Kozakken beëindigden en het khanaat Krim op de Osmanen veroverden. Potjomkin stichtte het gouvernement Novorossija, organiseerde een Zwarte Zeevloot en liet nieuwe steden bouwen, waaronder Odessa, Sebastopol en Jekaterinoslav (later bekend als Dnjepropetrovsk of Dnipro). Bovendien liet hij Duitsers, Grieken en Serviërs komen om als kolonisten de nieuwe gebieden te bevolken. Potjomkin nodigde Catharina – in gezelschap van de Habsburgse keizer Josef II – uit om haar nieuwe bezittingen te inspecteren. In allerijl liet de prins langs de route façades oprichten om het gemoed van de tsarina gunstig te stemmen. Deze nepdorpen werden bekend als Potemkindorpen, een vroege vorm van fake news dus. Als dank mocht de prins de titel Vorst van Taurus (Grieks voor Krim) voeren en hij kreeg het Taurische Paleis in Sint-Petersburg ten geschenke. 

Vandaag zijn we vrij en kunnen we naar hartelust ronddwalen in Odessa. Je kunt naar het Literatuurmuseum, beklimt de beroemde trappen uit de film Pantserkruiser Potjomkin, bezoekt de markt, de Opera, het standbeeld voor graaf de Richelieu, en sluit je aan bij de rij voor de Dertiende Stoel, een monument naar aanleiding van de Twaalf Stoelen van Ilf en Petrov waar mensen zich gretig laten fotograferen.

Dag 7   Odessa, excursie Catacomben

Deze dag staat voor een deel in het teken van de Catacomben. Odessa is gebouwd van kalksteen dat her en der in de omgeving werd gewonnen. Als gevolg daarvan is onder de stad een gangenstelsel ontstaan van naar schatting 2500(!) kilometer. In de negentiende eeuw werden de gangen gebruikt door smokkelaars en in de 20e eeuw door partizanen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het enorme labyrint heeft honderden ingangen, en is nog niet volledig in kaart gebracht. Het kan zelfs gevaarlijk zijn, het grootste deel is ontoegankelijk voor het publiek. We bezoeken dan ook het deel van de gangen waar het centrale commando van de partizanen was gevestigd en waar nu het Partizanenmuseum is gevestigd. Het ligt op een half uurtje rijden van het centrum van Odessa, richting noordwesten. De Sovjets gebruikten het museum om de heldhaftigheid van het verzet te onderstrepen. Dat is nog altijd zichtbaar.

Dag 8   Odessa - Zaporizja

Onze laatste ochtend in Odessa. Ook Potemkinn is centraal gelegen, vanuit het hotel rechts en weer rechts, en we staan op de beroemdste straat van de stad: de Deribasovskaja, genoemd naar een van de andere grondleggers van de stad: José de Ribas, een Spaanse militair in Russische dienst.

Rond lunchtijd vertrekken we naar het station waar we de nachttrein nemen naar Zaporizja. Een laken, sloop en handdoekje krijgen we van de conductrice. Of conducteur, maar er werken meer vrouwen dan mannen in deze functie.

Dag 9   Zaporizja, excursie dam, Sotsgorod, Chortysja

Tegen het krieken van de dag komen we aan in Zaporizja. Deze stad bezoeken we vanwege een aantal boeiende Sovjetrestanten: de stuwdam en de sotsgorod. Maar ook de kozakken komen in deze volle dag aan bod met het bezoek aan het kozakkenmuseum.

De oorspronkelijke naam van de stad luidt Aleksandrovsk, genoemd naar het Russische fort uit de laat-achttiende eeuw. De stad won aan betekenis in de Sovjettijd, toen de Bolsjewieken hier om de metaalindustrie te ontwikkelen een gigantische stuwdam bouwden voor een waterkrachtcentrale. In 1932 werd deze geopend, hij was qua grootte de derde van de wereld, heet tegenwoordig DniproGEZ en vormt de vijfde ‘trede’ van de ‘waterkrachtcascade’ in de Dnjepr. In het kader van deze industrialisering bouwde men een ‘socialistische stad’ – een Sotsgorod. Bij zo’n sotsgorod stond het wel en wee van de (proletarische) bewoners centraal: de huizen moesten ramen op het zuiden kennen, er moest veel groen komen, de voorzieningen als winkels, clubs en crèches moesten op loopafstand zijn. De woningen hadden vaak geen keuken, eten deed men in de kantine of in de ‘fabriekskeuken’. Er ontstonden meerdere sotsgorods in de Sovjet-Unie, waaraan ook idealistische architecten uit het westen meewerkten. De sotsgorod van Zaporizja was beroemd, Le Corbusier heeft de wijk een aantal keer bezocht.

In een eilandje in de Dnjepr (Dnipr) ligt Chortytsja – een kozakkenvesting waar tussen de zestiende en de achttiende eeuw de Zaporozje Sitsj was. Het was de belangrijkste nederzetting van het onafhankelijke ‘hetmanaat’, afgeleid van hetman: hoofdman. De kozakken beschouwen zichzelf als een apart volk, maar het zijn vooral Russen en Oekraïners. Ergens aan het eind van de middeleeuwen hebben ze zich op de steppen van Zuid-Rusland en Oekraïne gevestigd. De kozakken dienden de grenzen van het Russische Rijk te bewaken en hebben menig robbertje gevochten, vaak tegen hun traditionele tegenstanders, de Tataren. In rustige tijden bewerkten ze vredig hun boerenland. Met de tsaar hadden ze een stilzwijgende afspraak: als ontsnapte gevangenen, lijfeigenen of lieden die anderszins op de vlucht waren voor het tsaristisch gezag, de gelederen van de kozakken bereikten, waren ze vanaf dat moment vrij man. De oorsprong van het woord kozak – ‘avonturier’ of ‘vrij man’ – ligt bij het Turkse woord quzzaq. Ook de Kazachen ontlenen hieraan hun naam.

De bakermat van de kozakken ligt dus in Oekraïne. Het moge duidelijk zijn dat de kozakken geen lieverdjes waren, of zijn. Ze zijn een soort Hells Angels avant la lettre, een zootje ongeregeld dat in woeste uitdossingen en dito haardrachten op hun kleine steppepaarden menig burger de stuipen op het lijf joeg.

Dag 10 Zaporizja - Kiev

Iets na achten vertrekt onze trein naar Kiev (Kyiv) waar we laat in de middag zullen aankomen en onze intrek nemen in hotel Oekraïne in het hart van de stad, bij het Plein van de Onafhankelijkheid. Ofwel, de Majdan. Toelichting overbodig. Het is een ideale uitvalsbasis om de stad te verkennen. Kiev is natuurlijk de bakermat van de Russische cultuur en religie, het is de stad waar de Heilige Vladimir zijn onderdanen kerstende in 988, een stad die voor de Russen heilig is. En het is natuurlijk de stad die graag hoofdstad wil blijven van een onafhankelijke Oekraïne en waar Russisch en Oekraiens wordt gesproken.

Dag 11 Kiev

Vandaag maken we een dagdeel lang een stadsrondrit en de andere helft is vrij te besteden. Tijdens de rondrit door Kiev wil ik graag een aantal kleurrijke mozaïeken uit de Sovjettijd aandoen, het oorlogsmonument Rodina Mat (‘Moedertje Vaderland’) en het monument gewijd aan de Holodomor, de deels kunstmatig opgewekte hongersnood die de Oekraïne teisterde in 1932-1933 en miljoenen slachtoffers heeft gekost. 

Ik wil de rondrit beëindigen bij het Middeleeuwse Holenklooster, dat ieder dan op eigen gelegenheid kan bezichtigen.

Dag 12 Kiev, excursie Tsjernobyl

Vroeg uit de veren met paspoort op zak: vandaag staat een excursie op het programma naar Tsjernobyl, waar op 26 april 1986 de kernramp plaatsvond. Ikzelf studeerde toen in Moskou, de Russen om ons heen wisten nog van niets, maar een van mijn medestudenten luisterde naar BBC-Worldservice en kwam met de geruchten over een mogelijk ongeluk. Langzaam maar zeker werd meer bekend. Moskou ondervond uiteindelijk weinig last van de straling, de wind stond gunstig. Wel konden we onze spinazie (stel dat we die op een kolchozemarkt hadden gekocht) laten meten op het Duitse consulaat.

Allereerst rijden we naar het stadje Slavoetytsj, een stadje van inmiddels 25.000 inwoners dat direct na de catastrofe is gebouwd speciaal voor het personeel van de kerncentrale en hun families. We bezoeken het museum aldaar en rijden door het relatief nieuw stadje, een jaren 80-variant van de sotsgorod.

Daarna bezoeken we de spookstad Pripjat en dwalen door de verlaten straten, overwoekerd door de tijd, bijna 35 jaar inmiddels. Pripjat moest ook een soort model-sovjetstad worden. De meesten van ons hebben waarschijnlijk al wel beelden gezien uit Pripjat: het roestende reuzenrad, de botsautootjes, de verlaten school, enzovoorts. Een bezoek is niet gevaarlijk, in een vliegtuig schijn je meer straling te hebben. Pluk alleen geen bessen en eet geen wilde spinazie...

Dag 13 Kiev, excursie Poboezka

Weer een excursie en een lange dag: we rijden naar Poboezka, een rit van 250 kilometer zuidwaarts door het agrarische platteland van Oekraïne. Hier bevindt zich een Sovjetrakettenlanceerbasis die uitgerust was met nucleaire wapens. In 1994 ondertekende Oekraïne het Non-proliferatieverdrag, ofwel het Verdrag inzake de niet-verspreiding van kernwapens. De kernwapens werden overgedragen aan Rusland.

Op het territorium zijn onder andere de silo’s te zien waar de raketten waren opgeslagen; een ondergrondse commandopost met een uitgebreid gangenstelsel; lanceerinstallaties en een museum. Ofwel, de sfeer van de Koude Oorlog is hier goed invoelbaar.

Dag 14 Kiev - Lviv

We hebben nog een halve dag om op eigen houtje de dingen in Kiev te bezoeken waar we niet aan zijn toegekomen. In ieder geval vertrekt de snelle trein om 16.00 uur en komt om 22.00  uur aan in Lviv, de laatste bestemming op onze reis. We strijken neer in een centraal gelegen hotel midden in de stad.

Dag 15 Lviv

Lviv heeft een roerige geschiedenis, waar bij het vorige eeuw telkens weer in een ander land terecht kwam. Het begon als deel van het Habsburgse Rijk, werd even onafhankelijk aan het eind van de Eerste Wereldoorlog, viel toen onder Polen, en na de bezetting door Nazi-Duitsland kwam het na de Tweede Wereldoorlog terecht in de Sovjet-Unie, als deel van Oekraïne. En daar hoort het nu nog steeds bij, Oekraïne. 

Het is de hoofdstad van Westelijk Oekraïne en is, misschien deels vanwege zijn voorgeschiedenis, de minst Sovjetstad van het land. Hier zal je minder sporen vinden van het Sovjetverleden, maar de goede kijker vindt altijd wat. We gaan er in ieder geval naar op zoek!

Het is nu ook de meest bezochte stad van het land, deels omdat het zo dicht tegen Oost-Europa aan ligt, deels omdat het gewoon heel veel te bieden heeft. Het is een gezellige stad, met een mooi oud centrum (een UNESCO werelderfgoedsite) met vele monumentale huizen, oude kerken, mooie pleinen en ook heel veel musea. Oost-Europa op zijn best.

Vandaag maken we ter kennismaking een halve dagexcursie, en de rest van de tijd heb je in Lviv ter eigen besteding, zodat ieder zijn eigen keuzes kan maken wat te zien en wat te bezoeken.

Dag 16 Lviv

Een niet te missen hoogtepunt in Lviv is onder andere het standbeeld van Taras Shevchenko, de Oekraiense nationale held als schrijver en dichter, waar alle lokale toeristen zich op richten. Interessant is het daarnaast om bijvoorbeeld op zoek te gaan naar de restanten van het joodse Lviv, al is daar niet veel van over. Lviv had net zo’n grote Joodse gemeenschap als bijvoorbeeld Amsterdam, maar ook hier ging die vrijwel volledig ten onder in de Tweede Wereldoorlog. Een van de meest tastbare overblijfselen is het monumentale Joodse ziekenhuis. 

Deze dag is dus ter vrije besteding, om musea te bezoeken, een van de vele kerken, of bijvoorbeeld het Vysoki Zamok, het hoge kasteel, met zijn mooie uitzicht over de stad.

Dag 17 Lviv - Amsterdam

Nog een paar uurtjes in de ochtend voor de stad, en dan wordt het tijd voor de vlucht terug naar Amsterdam.